Tarixdən səhifələr
Aprel
Görkəmli filosof Heydər Hüseynov
Heydər Hüseynov 1908-ci il aprelin 3-də İrəvanda Hacı Nəcəf Kərbəlayi Hüseyn oğlunun ailəsində anadan olmuşdur. Böyük qardaşı 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən qətlə yetirildikdən sonra ailələri Batuma, Stavropola, ən sonda isə Bakıya köçür. O, 1927-1931-ci illərdə Pedaqoji Universitetin həm şərqşünaslıq, həm də pedaqoji fakültələrinin tələbəsi olmuş, ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnmiş, daha sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin ictimai elmlər fakültəsinin qiyabi şöbəsini bitirmişdir. Gələcəyin dahi filosof alimi hələ gənc yaşlarında ikən poeziyaya maraq göstərmiş, dövri mətbuatda Heydər Hüseynzadə imzası ilə şeirlər çap etdirmişdir.
Məşhur milyonçu, neft maqnatı Şəmsi Əsədullayev
Şəmsi Əsədullayev kasıb ailədə dünyaya göz açmışdır. Gəncliyində arabaçəkən olmuş, kənd təsərrüfatı məhsullarını daşımışdır. 1874-cü ildə azacıq kapitalla primitiv üsullarla işləyən neftçıxarma kontoru açır. Artıq 1893-cü ildə bu kiçik kontor "Şəmsi Əsədullayev" adına yeni texnoloji üsullarla işləyən neftçıxarma firmasına çevrilir. 1891-ci ildə neftin Xəzər vasitəsi ilə daşınamsı sahəsində Bakı neft kapitalistləri arasında ilk dəfə olaraq buxar oxunu (iki və üç-dörd dorlu yelkənli gəmi) sifariş verir. Onun 1895-ci ildə təzə aldığı torpaq sahələrinin birində neft fontan vurur. Fontan 56 gün davam edir. Bu yataq hər gün 1 milyon 600 min pud neft verirdi.
“Molla Nəsrəddin” jurnalının birinci sayının capı
“Molla Nəsrəddin” həftəlik, illüstrasiyalı ilk satirik jurnal XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olan mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə meydana gəldi. «Molla Nəsrəddin» Azərbaycanda demokratik mətbuatın inkişafına böyük təsir göstərmışdir və çox qısa müddətdə təkcə Azərbaycanda deyil, həm də bütün Yaxın və Orta Şərq ölkələrində ən oxunan nəşrə çevrildi. 1906-cı il fevralın 21-də Cəlil Məmmədquluzadə Tiflis general-qubernatoruna ərizə ilə müraciət edərək Azərbaycan dilində "Molla Nəsrəddin" adlı həftəlik satirik-yumoristik jurnal çıxarmağa icazə istəmişdir.
Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı (1917-1920)
Rusiyada Fevral inqilabı nəticəsində çarizmin devrilməsi Cənubi Azərbaycana da böyük ümidlər gətirdi. İran irticasının dayağı olan çarizmin süqutu geniş xalq kütləsi və demokratik qüvvələr tərəfindən Tehran hakimiyyətinin yerlərdə o cümlədən Cənubi Azərbaycanda zəifləməsi kimi qəbul edildi. Əhalinin çıxışlarına İran Demokrat Partiyasının (İDP) Azərbaycan Əyalət Komitəsi istiqamət verirdi. Komitəyə İran məşrutə inqilabının (1905-11) səngərlərində mətinləşmiş Şeyx Məhəmməd Xiyabani rəhbərlik edirdi. Sərabda, Ərdəbildə. Zəncanda, Urmiyada İDP-nin yerli komitələri yaradılmışdı. İDP Azərbaycan Əyalət Komitəsinin mətbu orqanı - “Təcəddüd” qəzeti nəşr olunmağa başladı.
"Şərqi-rus" - XX əsrdə Tiflisdə çap olunan ilk Azərbaycan dilli qəzet
1891-ci ildə Tiflis qubernatorunun sərəncamı ilə azərbaycanlı oxucuların yeganə anadilli mətbu orqanı “Kəşkül” qəzetinin nəşri dayandırılandan sonra dövrün ziyalıları Azərbaycan dilində yeni bir qəzet çıxarmaq üçün çalışırlar. Ancaq heç bir nəticə hasil olmur. Kamal Ünsizadənin, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Nəriman Nərimanovun, Sultan Məcid Qənizadənin Qafqaz Canişinliyinə etdiyi müraciətlərə "yox" cavabı verildi. Bu təşəbbüsdə olanlardan biri də Məmmədağa Şahtaxtlı idi. 1902-ci ildə Məmmədağa Şahtaxtlı xaricdən Rusiyaya qayıtdıqdan sonra qəzet çıxarmaq istəyində olmuş, bu istiqamətdə Çar Rusiyasının inzibati idarələri ilə yazışmalar aparmışdı.
Car-Balakən camaatlığının Rusiya tərəfindən işğalı
Car-Balakən camaatlığı həm idarəetmə, həm etnik rəngarənglik, həm də apardığı müharibələrdəki uğurlar baxımından Azərbaycan ərazisində mövcud olan digər feodal xanlıqlardan fərqlənir. Bu camaatlığın qurulması prosesi 14-cü əsrdən başlayır. Buna qədər regionda camaatlığı formalaşdıran ayrı-ayrı icmalar yaranmağa başladı. 16-cı əsrdə bu icmalar azad cəmiyyətlərə – camaatlıqlara birləşməyə başladılar. XVI əsrin ortalarında formalaşan Car-Balakən camaatı XVII əsrin əvvəllərində tam olaraq müstəqil oldu. Car-Balakən üçün Rusiya XVIII əsrin sonunda real təhlükə olmağa başladı.
Görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nərimanov
Nərimanov Nəriman Nəcəf oğlu 1870-ci il aprelin14-də Tiflisin məşhur Şeytanbazar məhəlləsində anadan olmuşdur. Atası Kərbəlayi Nəcəf dindar idi, xırda ticarətlə məşğul olurdu. Nəriman ailədə 9 uşağın sonbeşiyi idi. Tiflisdəki altısinifli ruhani məktəbində təhsil almışdır. 1890-cı ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra, Tiflis quberniyası Borçalı qəzasının Qızılhacılı kəndinə müəllim təyin olunmuşdur. 1891-ci ildə Bakıya gələrək müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdır. 1894-cü ildə Bakıda türk-müsəlman əhali üçün ilk xalq qiraətxanası təşkil etmişdir. Mütəmadi olaraq publisistik məqalələrlə çıxış etmiş, Azərbaycan və rus dillərini öyrənənlər üçün dərsliklər yazmışdır.
Qafqaz müsəlmanlarının Bakı qurultayı
Fevral inqilabından sonra Azərbaycanda bütün siyasi partiyalar leqal fəaliyyətə keçdilər, yeni siyasi partiyalar («Türk ədəmi mərkəziyyət», «İrşad») yarandı. Lakin inqilabın ilk günlərində bu partiyaların heç biri təkbaşına milli hərəkata rəhbərlik etmək iqtidarında deyildi. Odur ki, bütün milli - siyasi qüvvələri bir mərkəzdən idarə etmək məqsədi ilə 1917-ci il martın 29-da Bakıda və digər qəza şəhərlərində şöbələri olan müsəlman ictimai təşkilatlarının müvəqqəti şurası - Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatlarının Müvəqqəti Komitəsi yaradıldı.
Azərbaycanın görkəmli hərbi xadimi, general Əliağa Şıxlınski
Əliağa İsmayıl ağa oğlu Şıxlınski 1865-ci il, aprel ayının 23-də Qazax qəzasının Qazaxlı kəndində anadan olub. 1876-cı ildə Tiflisdə özəl gimnaziya, 1883-cü ildə Tiflis hərbi gimnaziyasını, 1886-cı ildə Peterburqda artilleriya məktəbini bitirmişdir. Aleksandropoldakı (Gümrü) 39-cu topçu briqadasına təyinat alaraq, 1900-cü ilədək bu briqadada xidmət etmiş, kapitan rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. 1900-cü ildə Zabaykalye əlahiddə artilleriya diviziyasına göndəriş alan Şıxlinski 1902-ci ilin mayında müvəqqəti olaraq, Peterburqa 6 aylıq kursa göndərilmiş Səməd bəy Mehmandarovun yerinə 2-ci batareya komandiri vəzifəsinin icraçısı təyin edilmişdi.
Neft milyonçusu və məşhur xeyriyyəçi Murtuza Muxtarov
Neft sənayesinin görkəmli nümayəndəsi, iri neft sahibkarı, xeyriyyəçi Murtuza Muxtarov 1865-ci ildə Bakının Əmircan kəndində arabaçı ailəsində anadan olub. O, uzun müddət malakeşlik etmiş, araba ilə neft daşımış, xırda podratçılıqla məşğul olmuşdu. 1870-ci ildən Balaxanı-Zabrat kəndləri ətrafındakı mədənlərdən birində fəhləlik etmişdir. Martov adlı bir sahibkar M.Muxtarovdakı iradəni görüb ona mехаniki аlət və neftqazma dəzgahların sirrini öyrədir. Qısa bir zamanda onu usta təyin edir. Qocalan sahibkar öz şəxsi emalatxanasını ona satır. 1890-cı ildə Murtuza Muxtarov öz emalatxanasını genişləndirir və bir çox ölkələrlə əməkdaşlıq etməyə başlayır.
Ümumdünya Kitab və Müəllif Hüquqları Günü
Aqillər kitabı bilik, zəka, idrak mənbəyi, kamillik vasitəsi hesab edirlər. Bu, səbəbsiz deyil. Çünki insanlar ən yüksək keyfiyyətləri, əsl təhsili yalnız mütaliə etməklə qazanırlar. Kitab oxumaq insanın ruhunu qidalandıran, daxilindəki mənəvi boşluğu dolduran çox əhəmiyyətli bir vasitədir. Kitab bir nəslin o biri nəslə qoyub getdiyi mənəvi vəsiyyətdir. Mənəvi həyatımızın tarixi ən qədim dövrlərdən başlayaraq kitabla sıx bağlı olub və məhz onun ehtiyacları müqabilində kitab yeni-yeni formalara düşərək təkmilləşib, formalaşıb. Daş kitabələr, gil lövhələr, papiruslar, perqamentlər, yeni müasir kitabların ulu əcdadları, antik dünya mədəniyyətinin mənəvi sərvətidir.
Görkəmli yazıçı, ədəbiyyatşünas, pedaqoq Mir Cəlal Paşayev
Mir Cəlal Mir Əli oğlu Paşayev 1908-ci il aprelin 26-da Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil şəhəri yaxınlığındakı Əndəbil kəndində anadan olmuşdur. Lakin taleyi onu uşaqlıq çağlarından qədim Gəncə şəhərinə gətirib çıxarmışdır. 1918-ci ildə atası vəfat edəndən sonra böyük qardaşının himayəsində yaşamışdır. 1918-1919-cu illərdə Gəncə Xeyriyyə cəmiyyətinin ibtidai məktəbində təhsil almışdır. 1924-1927-ci illərdə M.F.Axundov adına Gəncə Türk Pedaqoji Texnikumunda təhsil almışdır. 1925-ci ildə komsomol sıralarına qəbul edilmişdir. Tələbəlik illərində ictimai işlərdə fəal çalışmış, texnikumun tələbə-gənclər təşkilatının, sonra isə Gəncə şəhər Tələbə-Gənclər Həmkarlar Təşkilatının sədri seçilmişdir.
Azərbaycan SSR Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit edilməsi
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya quruluşunun tarixi əsasən SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrə təsadüf olunur. Azərbaycanın ilk Konstitusiyası 1921-ci ilin mayın 19-da, SSRİ Konstitusiyasına uyğunlaşdırılmış yeni redaksiyası isə 1925-ci il martın 14-də qəbul olunmuşdu. 1927-ci il martın 26-da V Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayında Azərbaycan SSR-in növbəti Konstitusiyası təsdiq edilib. 1936-cı ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyasının qəbul edilməsi ilə əlaqədar 1937-ci il martın 14-də IX Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayının qərarı ilə Azərbaycan SSR-in yeni Konstitusiyası qüvvəyə minib.
Görkəmli oftalmoloq-alim, akademik Zərifə Əliyeva
Əliyeva Zərifə Əziz qızı 1923-cü il aprelin 28-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonunun Şahtaxtı kəndində anadan olmuşdur. 1942-ci ildə Bakıda orta məktəbi əla qiymətlərlə, 1947-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun Müalicə-profilaktika fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1947-1949-cu illərdə Ümumittifaq Mərkəzi Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda (Moskva) diplomdan sonrakı hazırlıq fəaliyyəti nəticəsində oftalmologiya ixtisası üzrə mütəxəssis kimi təkmilləşmişdir.
Ümumdünya Qardaşlaşmış Şəhərlər Günü
Qloballaşan dünyada özünə layiqli yer tutmaq istəyən ölkələr digər ölkələrlə iqqtisadi, siyasi mədəni əlaqələrin yüksək səviyyədə saxlanılmasına önəm verməlidir. Bu mənada dünyaya inteqrasiya yolunu tutmuş Azərbaycan yaxın-uzaq ölkələrlə dostluq və qarşılıqlı faydalı əlaqələrin qurulmasına çalışır. Bu yöndə əməli tədbirlər həyata keçirilir. İstər yüksək siyasi səviyyədə, istərəsə də xalq diplomatiyası səviyyəsində tədbirlər görülür, müxtəlif ölkələrin şəhərləri ilə dostluq əlaqələri qurulur.
Beynəlxalq Mina Xəbərdarlığı və Mina Aksiyasına Yardım Günü
Aprelin 4-dü Beynəlxalq Mina Xəbərdarlığı və Mina Aksiyasına Yardım Günüdür. Bu gün ilk dəfə 2005-ci ildə BMT Baş Assambleyasının qətnaməsi ilə müəyyən edilib və hər il qeyd olunur. Təşkilat müharibənin partlayıcı qalıqlarının mülki əhalinin təhlükəsizliyinə, sağlamlığına və həyatına ciddi təhlükə yaratdığı, habelə milli və yerli səviyyədə sosial-iqtisadi inkişafa mane olduğu ölkələrdə milli minalarla mübarizə imkanlarının yaradılmasına və inkişaf etdirilməsinə bu gün vasitəsilə çağırış edir. Yüksək texnologiyalar əsrində minalar daha dəqiq silahların kölgəsinə düşmüşdü. Bununla belə, son illərin təcrübəsi göstərir ki, minalar hələ də təhlükəli və faciə yarada bilən qüvvə olaraq qalır.
Ümumdünya Aviasiya və Kosmonavtika Günü
Ümumbəşəri düşüncələrin bir-birinə qovuşduğu, texnoloji dirçəliş məkanında Azərbaycan tarixən kainat və kosmik fəzanı öyrənən elmi-fəlsəfi cərəyanların mərkəzində olub. Şərq elmi məktəbinin böyük nümayəndəsi Nəsirəddin Tusi Azərbaycanın mərkəzində yerləşən Marağa şəhərində, şəxsən özü-öz layihəsi ilə inşa etdirdiyi rəsədxanada işləmişdir. Tusinin tikdirdiyi rəsədxana quruluşuna, həcminə və orada görülən elmi araşdırmalara görə şərqin bütün məşhur rəsədxanalarını geridə qoymuşdur. Ora bir növ, bütün dünya üçün astronomiya, coğrafiya və riyaziyyat elmləri üzrə kadrlar yetişdirilməsinin akademiyası sayılıb. Marağa rəsədxanasının astronomiyaya aid ən qiymətli işi “Elxan cədvəlləri” əsəridir.
Beynəlxalq Mədəniyyət Günü
15 aprel dünyada Beynəlxalq Mədəniyyət Günü kimi qeyd olunur. Bu tarix 1935-ci il aprelin 15-də Vaşinqtonda “Bədii, elmi müəssisə və tarixi abidələrin mühafizəsi və qorunması haqqında” imzalanmış müqavilə ilə əlaqəlidir. Beynəlxalq hüquq təcrübəsində bu gün Rerix paktı kimi də tanınır və dünyanın bir çox ölkəsində qeyd olunur. Tarix və mədəniyyət abidələrinin xarici qüvvələrin dağıdıcı təsirindən qorunmasını tənzimləyən qaydalar ideyası məhz rəssam və filosof Nikolas Rerix tərəfindən yaradılıb.
Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü
Aprelin 18-i dünyada Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü kimi qeyd olunur. Bu əlamətdar gün Tarixi Yerlər və Abidələrin Mühafizəsi Şurasının (İCOMOS) təklifi üzrə UNESCO tərəfindən 1983-cü ildə təsis olunub. Bu günün məqsədi insanların diqqətini abidələrin və tarixi yerlərin qorunmasına yönəltməkdir. İCOMOS (International Council on Monuments and Sites) - UNESCO-nun Dünya İrsi Mərkəzinin məşvərətçi orqanı olan, memarlıq və arxeoloji abidələrin mühafizəsi sahəsində elmi-metodoloji yanaşmanın tətbiqi üzrə ixtisaslaşmış yeganə dünya miqyaslı qeyri-hökumət təşkilatdır. Bu əlamətdar gün Azərbaycanda da geniş qeyd olunur.
Yazıçı, publisist, Türkiyənin dövlət və siyasi xadimi Səməd Ağaoğlu
Səməd Əhməd bəy oğlu Ağaoğlu 1909-cu iI aprelin 23-də Bakıda anadan olub, bir neçə aylıq körpə ikən ailəsi Türkiyəyə köçüb. O, ilk təhsilini İstanbulda, Fevziyyə məktəbində almışdı. Sonra ailənin ölkənin yeni paytaxtı elan olunmuş paytaxt Ankaraya köçməsi nəticəsində Ankara liseyində oxumuşdu. Özünü ədəbiyyata, bədii yaradıcılığa həsr etmək qərarına gəlsə də, atasının təkidi ilə Ankara Universitetinin Hüquq Fakültəsinin tələbəsi olmuş (1926-1931) və ali təhsilini uğurla başa çatdırmışdı. Magistr dərəcəsi almaq üçün Strasburq Universitetinə daxil olsa da, təhsilini tamamlaya bilməmişdi. Bu illərdə yaradıcılığa başlamış, ilk qələm təcrübələrini sınaqdan keçirmişdi.
Sahibkarlar Günü
Prezident İlham Əliyevin 2016-cı il 21 aprel tarixli Sərəncamına əsasən, hər il aprelin 25-i Azərbaycanda Sahibkarlar Günü kimi qeyd edilir. Sahibkarlar Gününün təsis olunması ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında, məşğulluğun təmin olunmasında sahibkarların fəaliyyətinə verilən yüksək qiymətlə bərabər, sahibkarlığın, xüsusən də qeyri-neft sektorunun inkişafına dövlət başçısı tərəfindən göstərilən diqqət və qayğının bariz nümunəsidir. Azərbaycanda sahibkarlıq fəaliyyəti qədim tarixə malik olmaqla XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində böyük inkişaf yolu keçmişdir.
Beynəlxalq Əqli Mülkiyyət Günü
26 Aprel Beynəlxalq Əqli Mülkiyyət Günüdür. Beynəlxalq Əqli Mülkiyyət Günü 2000-ci ilin sentyabr ayında Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı (ÜƏMT) Baş Assambleyasının qərarı ilə təsis edilmişdir. Bu əlamətdar günün qeyd edilməsi üçün 26 aprel tarixinin seçilməsi isə təsadüfi deyil. Belə ki, ÜƏMT-in təsis edilməsi haqqında Konvensiya 1970-ci ilin məhz bu tarixində qüvvəyə minmişdir. Azərbaycan Respublikası 1995-ci ildən ÜƏMT-nin üzvüdür və onun əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunması və əlaqəli hüquqları əhatə edən 16 sazişinə qoşulmuşdur. 2006-cı ildə ÜƏMT ilə Azərbaycan Respublikası arasında Əməkdaşlıq Proqramı imzalanmışdır.
Bolşevik istilası - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu
Sovet Rusiyası Qafqaza, xüsusilə də Azərbaycana dair siyasətində, əslində, çar Rusiyasının varisi kimi çıxış edirdi. Bakı bolşeviklər üçün təkcə nefti, habelə müstəsna iqtisadi potensialı ilə deyil, həm də bütün Yaxın və Orta Şərqin siyasi mərkəzi kimi əhəmiyyətli idi. 1918-ci ildə daşnak-bolşevik S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Xalq Komissarları Soveti süqut etsə də, Bakı uğrunda mübarizə daim diqqət mərkəzində idi. Bakı bolşevikləri 1919-cu ilin yazından AXC Hökumətinin əleyhinə fəaliyyətlərini daha da genişləndirdilər.