General-leytenant Hüseyn xan Kəlbəli xan oğlu Naxçıvanski 28 iyun 1863-cü ildə Naxçıvanda anadan olmuşdur. Kəlbəli xan Naxçıvanskinin oğlu, Ehsan xan Kəngərlinin nəvəsidir. Atası rus ordusunun general-mayoru idi. Ona görə də oğlunu - on beş yaşlı Hüseyn xanı Peterburqdakı Paj korpusu məktəbinə oxumağa göndərir. Bu məktəb imperatorun şəxsi himayəsində idi. Hüseyn xan 1881-ci ildə həmin məktəbi əla qiymətlərlə bitirərək, çarın xüsusi süvari qoşununda xidmət etmişdir.

1885-ci ilin martından 1886-cı ilin mayına qədər ikinci leytenant Xan Naxçıvanski 43-cü Tver Draqun alayına göndərildi, 30 avqust 1887-ci ildə leytenant rütbəsinə qaldırıldı.

8 noyabr 1890-cı ildə İran şahının nümayəndə heyətini qarşılamaqda və göstərdiyi mükəmməl müşaiətinə görə İran Aslanı və 4-cü dərəcəli Günəş ordeni qəbul etməyə və daşımasına icazə verildi. Alayda işlədiyi müddətdə Hüseyn xan Rusiya ərazisindən keçərkən dəfələrlə İran şahına yoldaşlıq etmək üçün təyin edildi və vəzifələrini mükəmməl şəkildə yerinə yetirdiyinə görə İran dövləti mükafatlarını aldı. 26 iyul 1893-cü ildən 19 avqust 1894-cü ilədək leytenant Xan Naxçıvanski təlim qrupu alayını idarə edirdi. 17 aprel 1894-cü ildə ştabs-rotmistr vəzifəsinə qaldırıldı.

1896-cı il avqustun 13-dən oktyabrın 6-na qədər müvəqqəti olaraq 3-cü heyətə rəhbərlik etdi. 13 iyun — 15 dekabr 1897-ci il tarixlərində hərbi məhkəmənin üzvü oldu. 1897-ci il iyunun 12-dən 9-dək müvəqqəti olaraq 3-cü heyətə rəhbərlik etdi və 9 aprel 1898-ci ildə ilk komandanlıq postuna — 3-cü eskadronun komandiri təyin edildi. 6 may 1898-ci ildə Hüseyn xan rotmistr təyin edildi. 1898-ci il avqustun 15-dən 22-dək müvəqqəti olaraq alay işləri üzrə komandirin köməkçisi vəzifəsini icra etdi. 1898-ci ilin noyabrından 1899-cu il mayınadək və 1899-cu ilin noyabrından 1900-cü il mayınadək hərbi məhkəmənin üzvü oldu. 6 dekabr 1899-cu ildə Süvari Qvardiyada 15 illik mükəmməl xidmətinə görə 3-cü dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif edildi.

1900-cü il sentyabrın 25-dən noyabrın 6-dək Rusiyada olduğu müddətdə İran şahının müşaviri Müzəffərəddin şah Qacar ilə birlikdə idi. 6 aprel 1903-cü ildə Xan Naxçıvanski polkovnik rütbəsinə qaldırıldı. 12 aprel 1903-cü ildən döyüş bölməsində alay komandirinin köməkçisi vəzifəsini icra etdi. 7 may 1903-cü ildən 1904-cü il yanvarın 1-dək döyüş birləşmələrində alay komandirinin köməkçisi idi. 29 may 1903-cü il 1904-cü il martın 3-dək hərbi məhkəmənin sədri oldu. 1904-cü ilin yanvar-fevral aylarında alay komandirinin təsərrüfat işləri üzrə köməkçisi olur.

Rusiya-Yaponiya müharibəsində (1904-1905) qafqazlılardan təşkil olunmuş 2-ci Dağıstan süvari alayına komandirlik etmişdir. Tanınmış rus jurnalisti A. Kvitkanın "Zabaykalye kazak zabitinin gündəliyi" əsərində Naxçıvanskinin alayının döyüş rəşadətindən də bəhs olunur. 1906-cı ildə leybqvardiya polkunun komandiri olmuş, 1907-ci ildə general-mayor rütbəsinə layiq görülmüşdür.

1912-ci ildə Naxçıvanski 1-ci Əlahiddə süvari briqadasının komandiri idi. Birinci dünya müharibəsində 1-ci və 2-ci süvari diviziyalarının komandiri olan Naxçıvanski alman cəbhəsinin yarılmasında fərqlənmişdir. Rus yazıçısı A.Soljenitsin "14 avqust" romanında yazmışdır: "Peterburq zadəganlarının say-seçmə üzvlərindən ibarət qvardiya süvarilərinə general Hüseyn xan Naxçıvanski komandanlıq edirdi". Birinci dünya müharibəsi cəbhələrində qazandığı qələbələrə və sərkərdəlik məharətinə görə 1916-cı ildə Naxçıvanskiyə tam süvari qoşunu generalı rütbəsi verilmişdir. Sonralar Cənubi Qafqaz cəbhəsinin komandanı təyin edilmiş, Fevral inqilabından (1917) sonra hərbi işdən uzaqlaşmışdır.

"Müqəddəs Georgi" ordeninin dörd dərəcəsi ilə, "Müqəddəs Vladimir", ikinci dərəcəli "Müqəddəs Aleksandr", "Müqəddəs Anna", "İgidliyə görə", İranın almazla bəzədilmiş 2-ci və 4-cü dərəcəli "Şire-Xurşid", zabitlərə məxsus "Rumın ulduzu", Avstriyanın "Dəmir xaç", Bolqarıstanın "Döyüş xidmətlərinə görə" ordenləri, dördüncü dərəcəli, bantlı, üstü yazılı qızıl silahla təltif olunmuşdur. O, Rusiyada orduda general-adyutant rütbəsinə layiq görülmüş ilk və yeganə müsəlman idi. Şərəfli bir nəslin yetirməsi olan Hüseyn xan Naxçıvanski nəinki əvəzolunmaz bir sərkərdə, həm də rus xalqına və onun hökmdarı II Nikolaya bütün varlığı ilə bağlı olan müdrik bir şəxsiyyət idi. İmperiya hakimiyyəti dağıldıqdan sonra belə Hüseyn xan Naxçıvanski müvəqqəti hökumətə tabe olmaqdan qətiyyətlə imtina etmişdi. Hətta II Nikolay özü Hüseyn xan Naxçıvanskiyə müvəqqəti hökumətə tabe olmağı məsləhət görsə də, o, öz əqidəsindən dönməmiş, pərəstiş etdiyi monarxiya hakimiyyətinin və onun hökmdarının yolunda ölümə belə getməyə hazır olduğunu bildirmişdi. Elə buna görə də Hüseyn xan Naxçıvanski 1919-cu ilin yanvarında bolşeviklər tərəfindən həbs olunmuş və ağır işgəncələrə məruz qaldıqdan sonra güllələnmişdir. Professor Rudolf İvanovun Hüseyn xan Naxçıvanski haqqında yazdığı "Əlahəzrətin general-adyutantı" kitabı 2006-cı ildə Moskvada çapdan çıxmışdır.

Tövsiyə edilən ədəbiyyat:

1. Nəzirli, Şəmistan Əmiraslan oğlu. Güllələnmiş Azərbaycan generalları : hekayələr, portretlər, oçerklər, məqalələr / Ş. Ə. Nəzirli ; red. M. S. Süleymanov. - Bakı : Kooperasiya nəşriyyatı, 2006. - 624 s.
2. İvanov, Rudolf Nikolayeviç. Əlahəzrətin general-adyutantı : Hüseyn xan Naxçıvanski haqqında hekayət / R. N. İvanov ; rus dilindən tərc. Q. Qurbanlı ; ön sözün müəl. İ. Ə. Həbibbəyli ; Heydər Əliyev Fondu. - Əlavələr olunmuş, təkmilləşmiş II nəşri. - Naxçıvan : Əcəmi NPB, 2008. - 367 s.
3. Nəzirli, Şəmistan Əmiraslan oğlu. Güllələnmiş Azərbaycan generalları : portretlər, oçerklər, məqalələr, hekayələr / Ş. Ə. Nəzirli ; red. M. S. Süleymanov. - Bakı : Qələm, 2016. - 704 s.
4. Назирли, Шамистан Амраслан оглы. Трагические судьбы Азербайджанских генералов / Ш. А. Назирли ; пер. Мираббаса ; ред.: И. Гусейнов, Ш. Рустамов. - Баку : ОКА Офсет, 2012. - 216 с.
5. Назирли, Шамистан Амраслан оглы. Расстрелянные генералы Азербайджана / Ш. А. Назирли ; пер.: Р. Бабаева, М. Мамедова, Э. Шарифова-Сейшельского ; авт. предисл. Ч. Мамедов ; ред. Ш. Рустамов. - Баку : Bizim kitab, 2015. - 576 с.