Aprelin 18-i dünyada Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü kimi qeyd olunur. Bu əlamətdar gün Tarixi Yerlər və Abidələrin Mühafizəsi Şurasının (İCOMOS) təklifi üzrə UNESCO tərəfindən 1983-cü ildə təsis olunub. Bu günün məqsədi insanların diqqətini abidələrin və tarixi yerlərin qorunmasına yönəltməkdir.

İCOMOS (International Council on Monuments and Sites) - UNESCO-nun Dünya İrsi Mərkəzinin məşvərətçi orqanı olan, memarlıq və arxeoloji abidələrin mühafizəsi sahəsində elmi-metodoloji yanaşmanın tətbiqi üzrə ixtisaslaşmış yeganə dünya miqyaslı qeyri-hökumət təşkilatdır.

Bu əlamətdar gün Azərbaycanda da geniş qeyd olunur. Hər il bu tarixdə qoruqlarda, tarixi məkanlarda abidələrin və tarixi yerlərin qorunmasının təbliği məqsədilə müxtəlif tədbirlər, sərgilər təşkil edilir.

Ölkəmiz dünyada bəşər sivilizasiyasının ilkin meydana gəldiyi ərazilərdən biridir. Arxeoloji qazıntıların nəticələri göstərir ki, Azərbaycanda yaşamış insanların keçdikləri keşməkeşli və şərəfli yollar qədim yaşayış məskənlərində və çoxsaylı abidələrdə öz əksini tapıb. Yaşadığımız dövrə gəlib çatan bu abidələr hazırda çox qiymətli nümunələr kimi qorunur. Ölkəmizin hər yerində yaşı əsrləri və minillikləri əhatə edən tarixi abidələr mövcuddur. Bütün bunlar xalqımızı torpağa, əcdadlarına bağlayan qırılmaz tellərdir. Azıx mağarasından tapılmış və azıxantrop adlandırılan qədim insanın alt çənə sümüyü Azərbaycanın dünyada ən qədim ibtidai insan məskənlərindən biri olmasını sübut edir. Qobustanda aşkar edilmiş yaşayış məskənləri bu ərazidə ən qədim dövrlərdən insanların məskunlaşdığını təsdiqləyir.

Ölkəmizin ərazisində Manna, daha sonralar cənubda Atropatena dövlətinin yaranması nəticəsində şəhərlər salınıb, müdafiə tikililəri, əzəmətli qala divarları inşa edilib. Qafqaz Albaniyası dövründə şəhərsalma sahəsində mühüm addımlar atılıb. Qəbələ şəhərinin möhkəm qala divarları, saxsı borularla çəkilmiş su kəməri, Dəmirqapı keçidində daşdan tikilmiş müdafiə sistemi, Çıraqqala, Ləkit kəndindəki dairəvi xristian məbədi və digər yerlər şəhərsalma mədəniyyətinin yüksək səviyyəsini göstərir. Ümumiyyətlə, İslamdan əvvəl və sonra ölkəmizin ərazisində qiymətli abidələr inşa olunub. Orta əsrlərə aid abidələr (Möminə Xatun, Qarabağlar, Gülüstan, Bərdə türbələri, Şirvanşahlar sarayı, Şəki xan sarayı, Şuşa şəhərinin abidələri və s.) nəinki Şərq, hətta dünya memarlığının ən gözəl incilərindəndir.

Tarix və mədəniyyət abidələrini xalqmızın milli sərvəti hesab edən Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev ölkəmizə rəhbərlik etdiyi hər iki dövrdə tarixi-mədəni irsimizin qorunub saxlanılması üçün böyük işlər görmüş, bu sahədə zəngin qanunvericilik bazası yaradılmışdır. 1995-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında tarix və mədəniyyət abidələrini qorumaq hər bir şəxsin borcu kimi təsbit olunmuşdur. Bundan əlavə 10 aprel 1998-ci ildə qəbul edilən “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda abidələrin qorunmasının dövlət təminatı, onların əhəmiyyət dərəcələri, tədqiqi və mühafizəsi öz əksini tapmışdır.

Ümummilli liderimizin siyasi kursunun layiqli davamçısı ölkə Prezidenti İlham Əliyevin diqqət və qayğısı ilə tarixi abidələrimizin bərpası, qorunması və tədqiqi  mühüm tədbirlər sırasına çəkilmişdir. Bir sıra tarixi abidələrimiz UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına salınmışdır. 2011-ci il avqustun 2-də Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti dövlət tərəfindən mühafizə olunan daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısını təsdiq edib. Siyahıda Qobustan qoruğunda 1067 sayda dünya əhəmiyyətli, “İçərişəhər” Tarix-Memarlıq Qoruğunda 3 dünya, 93 ölkə, 2568 yerli əhəmiyyətli, “Qala” Tarix-Etnoqrafiya Qoruğunda 7 ölkə, 234 yerli, “Nardaran” Tarix-Mədəniyyət Qoruğunda 1 dünya, 5 ölkə, 7 yerli, “Atəşgah məbədi” Tarix-Memarlıq Qoruğunda 1 dünya əhəmiyyətli tarixi abidə qeydə alınıb. Son illər ərazidə 1700-dək yeni abidə aşkar olunub. Tariximizin təcəssümü olan bu abidələr turizm baxımından da böyük əhəmiyyət daşıyır.

Milli mədəni irsin qorunmasını təmin etmək, “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasını həyata keçirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 27 dekabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin bərpası, qorunması, tarix və mədəniyyət qoruqlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və inkişafına dair 2014-2020-ci illər üzrə Dövlət Proqramı” isə görüləcək işlərin istiqamətini dəqiq müəyyən edən qiymətli sənəddir. Bu sənədə daşınmaz tarix-mədəniyyət abidələrinin yeni siyahısının tərtibi, bərpa-konservasiya işlərinə dair normativ sənədlərin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, qoruqların maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi, yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması, beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığın inkişafı kimi vacib məsələlər daxil edilib.

Əsrlər boyu aparılan müharibələr, işğallar nəticəsində tarixi abidələrin bir qismi dağıdılmış və ya məhv edilmişdir. Bu varvarlıq ölkəmizdən də yan keçməyib. Uzun illər işğal altında olan torpaqlarımızda erməni hərbi birləşmələri milli mədəniyyət abidələrimizi qəddarcasına dağıtmışdır. Qədim Azərbaycan torpağı Qarabağ və Şərqi Zəngəzur rayonlarında 6-sı memarlıq, 7-si arxeoloji olmaqla 13 dünya əhəmiyyətli, 292 ölkə, 330 yerli əhəmiyyətli abidə, 22 muzey, yüzlərlə mədəni-maarif müəssisəsi ya tamamilə məhv edilmiş, ya da ciddi ziyan görmüşdür.

Dövlətimizin başçısı, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin apardığı düzgün siyasət, ordumuzun gücü və xalqımızın iradəsi ilə 44 günlük Vətən müharibəsi nəticəsində erməni əsarətində qalmış torpaqlarımız azad olundu. Hazırda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin tapşırıqları əsasında erməni qəsbkarları tərəfindən vəhşicəsinə dağıdılan, zərər yetirilən tarixi abidələrimizin bərpası və gələcək nəsillərə çatdırılması sahəsində böyük işlər həyata keçirilir.

Məhz ölkə rəhbərliyinin böyük diqqət və qayğısı sayəsində ölkəmizdə tarixi abidələrin tədqiqi, mühafizəsi və bərpası, mədəniyyət nümunələrinin beynəlxalq aləmdə təbliği istiqamətində böyük işlər görülür. Bütün bunlar isə Azərbaycanın qlobal dünyaya öz maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə birgə inteqrasiyasını təmin edir.

Tövsiyə edilən ədəbiyyat:

1. Xıdırov, Cavanşir Vəli oğlu. Şərqin tarixi abidələri / C. V. Xıdırov ; red. A. Şükürov. - Bakı : Adiloğlu, 2004. - 370 s.
2. Ələkbərli, Əziz Yusif oğlu. Qərbi Azərbaycan abidələri / Ə. Y. Ələkbərli ; red.: B. Ə. Budaqov, V. H. Əliyev, C. Qiyasi ; Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. - Bakı : Nurlan, 2007. - 272 s.
3. Memarlıq abidələrinin qorunması və bərpası / AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu ; elmi red. Ş. S. Fətullayev-Fiqarov. - Bakı : Təknur MMC, 2012. - 200 s.
4. Azərbaycanın dünya əhəmiyyətli abidələri / R. Ş. Əliyeva [et al.] ; elmi red. S. X. Hacıyeva ; AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. - Bakı : Avropa nəşriyyatı, 2015. - 175 s.
5. Stone Guards = Daş keşikçilər / Ministry of Culture of the Republic of Azerbaijan, Paşa Həyat Sığorta ; trans.: I. Asadov [et al.] ; project manager, ed. M. Marjanli ; ed.: Z. Asgarova, G. Lysenko. - Dubai : IRS Publishing House, 2018. - 208 p.