ATƏT 1970-ci illərdə dünyada ağır ab-havanın hələ də mövcud olduğu, Qərblə Şərq arasında çoxtərəfli foruma, dialoqa ehtiyac duyulduğu bir zamanda yaradılmışdır. Əsası 1972- ci ilin sonunda qoyulmuş və rəsmi olaraq 3 iyul 1973-cü ildə açıq elan edilən Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi istər sıralarında birləşdirdiyi dövlətlərin sayına, istərsə də əhatə etdiyi coğrafi məkanın ölçülərinə görə ən nəhəng regional təşkilatdır. Onun hüdudlarına Avropa, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri, habelə Şimali Amerikanın iki nəhəng ölkəsi daxildir. Bu təşkilat öz daxilində həm avro-atlantik, həm də avro-asiya məkanı ölkələrini cəmləşdirir.

1975-ci ildə avqust ayının 1-də Helsinkidə 35 dövlətin iştirakı ilə 1972-ci ilin noyabrında başlamış proseslərin yekunu olaraq "Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi Yekun Aktı" imzalandı.

Azərbaycanın bu nüfuzlu beynəlxalq quruma üzv olması 1992-ci ilə təsadüf edir. Azərbaycan Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq üzrə Müşavirənin (ATƏM) (1 yanvar 1995-ci ildən – ATƏT) üzvlüyünə 1992-ci ilin 30 yanvarında qəbul olunmuşdur. ATƏM Azərbaycanın daxil olduğu ilk Avropa təşkilatı olmuşdur. 1992-ci ilin iyul ayının 8-də ATƏM-in Helsinkidə keçirilən zirvə toplantısında təşkilatın sənədlərini imzaladı. ‎

19-22 dekabr 1993-cü il tarixdə Fransa prezidenti Fransua Mitteranın dəvəti ilə Fransaya rəsmi səfəri zamanı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev dekabrın 20-də Yeni Avropa üçün Paris xartiyasını imzaladı.

Yeni Avropa üçün Paris xartiyasınının tarixi 1990-cı ilə təsadüf edir. SSRİ-nin dağılması ərəfəsində, ideoloji və sinfi qarşıdurmanın ən yüksək mərhələsində baş tutmuş ATƏM-in Paris Zirvə görüşündə – 1990- cı il noyabrın 19-21-də beynəlxalq münasibətlər sisteminin, o cümlədən beynəlxalq təhlükəsizliyin əsas prinsip və normalarını müəyyən edən, “Yeni Avropa üçün Paris Xartiyası” adlı mühüm bir sənəd qəbul olunmuşdur. Bu sənəddə ATƏT qarşısında Avropada “soyuq müharibə”dən sonrakı vəziyyəti, təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələlərini idarə etmək vəzifəsi qoyulmuşdur. Paris Xartiyası: “Demokratiya, Sülh və Birlik üçün Yeni Dövr” adlandırılan birinci, “Gələcək üçün istiqamətləndirici prinsiplər” başlıqlı ikinci və “ATƏM-in təşkilatlandırılması müşavirəsi” adlanan üçüncü hissədən ibarət idi.

Xartiyanın ikinci hissəsində Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələləri, bu sahədəki fəaliyyətin əsas prinsipləri öz əksini tapmışdır. Sənəddə iştirakçı dövlətlər Avropadakı mövcud münaqişələri, suverenlik haqlarına qarşı qəsd hallarını, siyasi və iqtisadi müstəqilliyə təhlükələri və ərazi bütövlüyünə təhdidləri insanlıq üçün ümumi təhlükə mənbələri kimi qiymətləndirmiş və onların qarşısının alınması sahəsində birgə fəaliyyətin əsas istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. Paris Xartiyasında iştirakçı dövlətlər birmənalı şəkildə terrorizmin bütün formalarını pisləmiş və ona qarşı həm ikitərəfli, həm də çox tərəfli əməkdaşlıq vasitəsi ilə mübarizə aparmağı əsas prioritet olaraq hədəf götürmüşlər. Bundan əlavə Paris Xartiyasında iştirakçı dövlətlərə bütün münaqişəli məsələləri sülh yolu ilə həll etməyi, bir-birinə qarşı təhdid və güc istifadəsindən çəkinməyi tövsiyə etmişlər. Xartiyada iştirakçı dövlətlərin üzərinə regionda və dünyada sülh və təhlükəsizliyin qorunması, münaqişələrin sülh yolu ilə və beynəlxalq hüquq çərçivəsində həlli istiqamətində bir sıra vəzifələr də qoyulmuşdur.

Bu sənəd 1975-ci il 1 avqust tarixli Helsinki Yekun aktının prinsiplərini bir daha təsdiq edərək bütün ATƏM iştirakçısı olan dövlətlərin çoxtərəfli əməkdaşlıqda maraqlı olduğunu göstərdi. Zirvə görüşündə müşavirə iştirakçılarının müntəzəm siyasi məsləhətləşmələrinin keçirilməsinin və ümumavropa qarşılıqlı fəaliyyətinin daimi strukturlarının yaradılmasının zəruriliyi etiraf edildi, ümumavropa prosesinin əsas istiqamətləri müəyyənləşdirildi. Paris müşavirəsi Avropadakı dövlətlərarası münasibətlərdə parçalanma və qarşıdurma dövrünün başa çatdığını, yeni bir dövrün başlandığını göstərərək qitədə təhlükəsizliyin yeni təməllərini yaratdı. Xartiya Avropa xalqları üçün ümumi dəyərlərə – demokratiya, insan hüquqlarına hörmət, azad bazar iqtisadiyyatı və qanunun aliliyinə əsaslanırdı.

Tövsiyə edilən ədəbiyyat:

1. Azərbaycan Respublikasının tarixi : 1991-2003 / AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu ; layihənin rəh., elmi red. Y. M. Mahmudov, red. heyəti: A. A. Əlizadə [et al.]. I cild : Heydər Əliyev dövrü. - Bakı : Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016. - 704 s.
2. Qasımlı, Musa Cəfər oğlu. Azərbaycan Respublikasının tarixi : 1991-2021: 2 cilddə / M. C. Qasımlı ; elmi red. İ. X. Zeynalov ; Bakı Dövlət Universiteti. - ISBN 978-9952-546-20-0. I cild : 1991-2003. - Bakı : BDU nəşriyyatı, 2021. - 384 s.
3. Əliyev, Etibar Əli oğlu. Beynəlxalq hüquq : anlayışı, hüquq doktrinası və tədris kursu / E. Ə. Əliyev ; elmi red. Ə. İ. Əliyev ; ön sözün müəl. R. F. Məmmədov ; AMEA Hüquq və İnsan Haqları İnstitutu, Bakı Dövlət Universiteti. - Bakı : Günəş-B, 2016. - 100 s.
4. Əkbərov, Rahib Abdulla oğlu. Avropa hüququ: dərs vəsaiti /R. Əkbərov ; elmi red. N. Cəfərli. - Bakı: Elm və təhsil, 2016. - 353 s.