Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyi ölkəmizin mühüm elmi-mədəni ocaqlarından biridir. Muzey Azərbaycan ədəbiyyatına və mədəniyyətinə aid nümünələrin toplanması, tədqiqi, elmi fondlarda qorunması, ekspozisiyada və sərgilərdə nümayiş etdirilməsi ilə məşğul olur.

Muzeyin binasının tarixi XIX yüzilin ortalarından başlayır. 1850-ci ildə qədim İçəri şəhəri əhatə edən Qala divarları yaxınlığında inşa edilmiş bir mərtəbəli karvansaraya sonradan Bakı quberniyasının baş memarı Qasım bəy Hacıbababəyovun layihəsi ilə ikinci mərtəbə də əlavə olunur. Mülki mühəndis Aleksandr Nikitin ikinci mərtəbədə banket zalının layihəsini hazırlayır və 1915-ci ildə binanın yeni sahibi, Azərbaycan milyonçusu Hacı Hacıağa Dadaşovun istəyi ilə bina “Metropol” mehmanxanasına çevrilir. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası məhz bu binadan həm yaşayış, həm də iş yeri kimi istifadə edir. 1920-1930-cu illərdə bina Azərbaycan Həmkarlar İttifaqının ixtiyarına verilir. Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyinə hazırlıq ərəfəsində XKŞ-nın 1 noyabr 1939-cu il 4972 saylı qərarına əsasən binanın Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığından bəhs edən muzeyə çevrilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin İkinci Dünya müharibəsinin başlaması səbəbilə muzeyin açılışı 1945-ci il may ayının 14-nə təsadüf edir.

Binanın fasadı və interyeri milli üslubda işlənərək eyvanında Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri – Füzuli (heykəltaraş: F.Əbdürrəhmanov), Vaqif (C.Qaryağdı), M.F.Axundov (heykəltaraş: P.Sabsay), Natavan (heykəltaraş: E.Tripolskaya), C.Məmmədquluzadə (heykəltaraş: N.Zaxarov), C.Cabbarlının (heykəltaraş: E.Klyatskin) heykəlləri ucaldılır.

1959 və 1967-ci illərdə muzey hərtərəfli bərpa edilmiş, genişlənmişdir. 2004-2009-ci illərdə təmir və restovrasiya olunmuşdur. Sərgi salonunun sahəsi 2500 kv. metrədək artmışdır. Binanın memarlığı və qədimliyi saxlanılmaqla innovativ funksionallığı təmin edilib. 2007-ci ilin dekabr ayından muzey yeni ekspozisiya ilə fəaliyyətə başlayıb.

Muzeydə Azərbaycan ədəbiyyatının ən qədim dövrlərdən müasir dövrə qədər keçmiş olduğu yol işıqlandırılır. Muzeydə müxtəlif sənədlər, əlyazmalar, kitablar və s. ilə yanaşı, qədim və orta əsrlər dövrünə aid maddi mədəniyyət nümunələri, rəsm və heykəltaraşlıq əsərləri nümayiş etdirilir.

Ekspozisiya zallarında Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyin Cavid, Salman Mümtaz, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal kimi tanınmış şair və yazıçılara, ədəbiyyatşünaslara həsr olunmuş stendlər, fotomateriallar, rəsm əsərləri, sənədlər, kitablar, həmçinin şəxsi əşyalar toplanmışdır. Muzey mütəmadi olaraq müxtəlif elmi əsərlər, monoqrafiyalar, buklet və bələdçilər nəşr etdirir.

Muzeyin müasir dünya standartlarına cavab verən, yenidən qurulmuş, tam kompüterləşdirilmiş, innovativ vasitələrlə zənginləşdirilmiş ekspozisiyasında Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri öz əksini tapmışdır. Dünyanın hər yerindən Azərbaycana gələn qonaqlar Ədəbiyyat Muzeyini məmnunluq hissilə ziyarət edirlər. Ekspozisiyada nümayiş olunan qədim əlyazmaları, maddi-mədəniyyət nümunələri, rəsm əsərləri, xalçalar, nadir çap kitabları, nəfis miniatürlər, məşhur xəttatların əlyazmaları, numizmatika nümunələri, yazıçıların xatirə əşyaları, sənədli foto-şəkillər, heykəltaraşlıq nümunələri, xəritələr, tətbiqi sənət nümunələri qonaqların diqqətini cəlb edən eksponatlardır. Muzeyin yenilənmiş ekspozisiyasında monitorlar vasitəsilə ziyarətçilər qiymətli audio-video materiallarla – müxtəlif filmlərdən, səhnə əsərlərindən fraqmentlərlə, görkəmli Azərbaycan bəstəkarlarının əsərləri ilə tanınmış aktyorların ifasında poeziya nümunələri ilə tanış ola bilərlər.

Muzeyin monitor zalında Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti, adət-ənənələri haqqında geniş məlumatı tamaşaçılar Azərbaycan, rus, ingilis, alman, fars dillərində əldə edə bilərlər. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı və mühacirət ədəbiyyatı da unudulmayıb.

Nizami muzeyində ardıcıl olaraq Nizami lektoriyaları, elmi seminarlar, mühazirələr, tanınmış ictimai, elm və mədəniyyət xadimləri ilə görüşlər təşkil edilir.

Muzey son dövrlərdə beynəlxalq əlaqələrin genişləndirilməsi istiqamətində də ciddi tədbirlər görür. Burada fəaliyyət göstərən beynəlxalq əlaqələr və dünya muzeyləri şöbəsi muzeyin elm və mədəniyyət sahəsində yaradılan əməkdaşlıq sazişlərinin bağlanması, beynəlxalq konfransların və tədbirlərin keçirilməsi işlərini təşkil edir. Həmçinin muzeyin əməkdaşlarının beynəlxalq təşkilatların iclasları, konfrans, simpozium, seminar, ixtisasartırma kurslarında iştirakını təmin edir.

Muzeyin əsas missiyası qonaqları Azərbaycanın zəngin ədəbi irsi ilə tanış etməkdən ibarətdir.

Tövsiyə edilən ədəbiyyat:

1. Hüseynov, İlqar Həsrət oğlu. Dünya muzeyləri və tarixi mədəniyyət abidələri : dərs vəsaiti / İ. H. Hüseynov, S. A. Əmirxanov ; elmi red. A. Əzizov ; red. M. Süleymanov ; Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, Bakı Biznes Universiteti. - Təkrar nəşr. - Bakı : ADMİU, 2023. - 304 s.
2. Hüseynov, Rafael Baba oğlu. Yerin altından qayıtmış gözəllik : ədəbiyyat muzeyindəki arxeologiya nümunələri / R. B. Hüseynov, A. Q. Seyidov ; red. R. S. Əfəndiyev ; AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi. - Bakı : Araz, 2009. - 328 s.
3. Bakı muzeyləri = Muzeums of Baku / Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi, Beynəlxalq Muzeylər Şurasının Azərbaycan Milli Komitəsi ; tərt. R. S. Tağıyeva [et al.]. - Bakı : [n. y.], 2006. - 123 s.
4. Əfəndiyev, Rasim Səməd oğlu. Azərbaycan incəsənəti dünya muzeylərində / R. S. Əfəndiyev, T. Əfəndiyev; AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. - Bakı : Digital Age, 2012. - 232 s.